Είναι σαν να ανοίγει κάποιος μια χρονοκάψουλα σφραγισμένη για περισσότερο από μισό αιώνα και να ταξιδεύει ακόμα πιο πίσω, στην εποχή που το πολίτευμα της Ελλάδας ήταν Βασιλευόμενη Δημοκρατία και κανείς δεν αναρωτιόταν για το αν πρέπει να αποκαλούμε πλέον τον Κωνσταντίνο «βασιλιά». Τότε, που η βασίλισσα συνοδευόταν από Κυρίες των Τιμών, επιφορτισμένες εκτός των άλλων με το καθήκον να καταγράφουν σε ημερολόγιο τις καθημερινές δραστηριότητές της. Στην περίπτωση της βασίλισσας Φρειδερίκης, το Ημερολόγιο αυτό γέμισε 35 χειρόγραφα τετράδια, τα οποία ανακάλυψε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ο συγγραφέας Κώστας Μ. Σταματόπουλος, τον Οκτώβριο του 2017. Σήμερα, οι καταγραφές τους έχουν μεταγραφεί με κάθε λεπτομέρεια στο τρίτομο Ημερολόγιο της Βασίλισσας Φρειδερίκης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν, εμπλουτισμένο με πρόσθετα έγγραφα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

Ακόμη και χωρίς να λάβει κάποιος υπόψη το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται, πρόκειται για ένα τολμηρό εκδοτικό εγχείρημα, αφού το πλήρες τρίτομο έργο στοιχίζει πάνω από 150 ευρώ. «Όντως, πρόκειται για ένα τολμηρό εκδοτικό εγχείρημα», αναγνωρίζει η Ραχήλ Μισδραχή-Καπόν, «με την έννοια ότι ο εκδοτικός μας οίκος, πιστός από το ξεκίνημά του σε μια φιλοσοφία που δεν στοχεύει στη δημιουργία ευπώλητων βιβλίων με χαμηλό κόστος παραγωγής, επιλέγει νέους τίτλους με βασικά κριτήρια τη βαρύτητα και την πρωτοτυπία τους ως ντοκουμέντων και επιστημονικών μελετών. Αυτό ίσχυσε και στην περίπτωση του Ημερολογίου, σε συνδυασμό βέβαια με την εξαιρετική συνεργασία και εμπιστοσύνη στον Κώστα Σταματόπουλο, συγγραφέα των εκδόσεών μας και επιμελητή του έργου. Μόλις μου ανέφερε την ανακάλυψη των χειρόγραφων τευχών στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, κατανόησα τη σπουδαιότητά τους ως μιας αδιάψευστης πηγής όχι μόνο για τη Φρειδερίκη αλλά και για τη σύγχρονή μας Ιστορία, αφού μέσα από τις καταχωρίσεις και περιγραφές του Ημερολογίου αποκτούμε μια άμεση πρόσβαση σε πλήθος μικρών και μεγάλων πτυχών μιας ολόκληρης εποχής και κοινωνίας. Φυσικά, το κόστος της έκδοσης του Ημερολογίου ήταν όντως εξαιρετικά υψηλό, αλλά είχαμε την τύχη να λάβουμε οικονομική υποστήριξη από έναν χορηγό που επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμος». Το όλο εγχείρημα περιλαμβάνει επίσης την κυκλοφορία του λευκώματος Βασίλισσα Φρειδερίκη, Φωτογραφική Διαδρομή, 1937-1967, με το σύνολο του φωτογραφικού υλικού των τριών τόμων.

Ματιές απο την κλειδαρότρυπα

Η πρώτη καταγραφή στο επίσημο Ημερολόγιο της τότε «πριγκίπισσας Διαδόχου» Φρειδερίκης έγινε στις 30 Μαρτίου 1939, περισσότερο από έναν χρόνο μετά τον γάμο της με τον Παύλο (ο οποίος έγινε βασιλιάς το 1947). Η τελευταία, στις 9 Δεκεμβρίου 1967, τέσσερις μόλις ημέρες πριν από το Αντικίνημα του γιου της, βασιλέως Κωνσταντίνου, εναντίον της χούντας, το οποίο οδήγησε στη φυγή της βασιλικής οικογένειας στη Ρώμη. Ποιος μπορεί να ενδιαφέρεται για κάτι τόσο λεπτομερές; «Η τρίτομη έκδοση απευθύνεται πρωτίστως στον ιστορικό μελετητή της περιόδου ή και στον αναγνώστη με ειδικά ενδιαφέροντα που αφορούν τον βασιλικό θεσμό και την περίοδο», εκτιμά η εκδότρια. «Αυτό που με εντυπωσίασε αμέσως είναι το εύρος των πληροφοριών και η αμεσότητα με την οποία δίνονται, αποκαλύπτοντας τον σύνθετο και εξαιρετικά πολυσχιδή χαρακτήρα της βασίλισσας, η οποία ήταν πραγματικά ακαταπόνητη. Συνεχώς θα καταπιανόταν με μια μικρή ή μεγάλη δραστηριότητα, ακόμα και όταν την ταλαιπωρούσε κάποιο πρόβλημα υγείας. Από όλες τις ασχολίες της είναι βέβαια η κοινωνική της δράση που πάντα έρχεται πρώτη και είναι πραγματικά εντυπωσιακή η αφοσίωση της βασίλισσας σε αυτή. Για το μη ειδικό ευρύ κοινό, το φωτογραφικό λεύκωμα αποτελεί σαφώς μια πιο προσιτή επιλογή -και από οικονομική άποψη-, που θα μπορούσε να αποτελέσει μια εισαγωγή στην προσωπικότητα της βασίλισσας και την εποχή της».

Μολονότι ανήκω μάλλον στη δεύτερη κατηγορία, βρήκα το ξεφύλλισμα των τριών τόμων εξαιρετικά ενδιαφέρον. Υπάρχουν στις σελίδες τους μικρές καθημερινές καταγραφές που είναι σαν να ανοίγουν μια κλειδαρότρυπα για αδιάκριτες ματιές στο παρελθόν, όπως: «27 Οκτωβρίου 1947, Η Α.Μ. η Βασίλισσα εδέχθη τον ράπτην Αυτής Κον Dessès δια την δοκιμήν των φορεμάτων της». Ή, «25 Σεπτεμβρίου 1953, Τη πρωΐαν η Α.Μ. η Βασίλισσα είχε τον coiffeur και ακολούθως μετά της Α.Μ. του Βασιλέως, του Διαδόχου, του Πρίγκιπος Χριστιανού και της ακολουθίας Των εξήλθον δια να αγοράσουν διάφορα είδη Τυρολέζικα» (βρίσκονταν σε ταξίδι στο Innsbruck της Αυστρίας). Από την άλλη, υπάρχουν στοιχεία για γεγονότα που σημάδεψαν την παγκόσμια Ιστορία, όπως η λεπτομερής καταγραφή του ταξιδιού της Φρειδερίκης στην Ουάσιγκτον, για την κηδεία του John Kennedy. «Ώρα 11:30, Αναχώρησις πεζή εκ του Λευκού Οίκου ακολουθούντες την σορόν του Προέδρου Kennedy», αναφέρει μία από τις καταχωρίσεις της 25ης Νοεμβρίου 1963. «Η Μεγαλειοτάτη μετά του Αυτοκράτορος της Αιθιοπίας Haile Selassie, του Βασιλέως Baudouin του Βελγίου, του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Στρατηγού de Gaulle, του Προέδρου της Γερμανίας κου Lübke, εβάδιζεν εις την πρώτην σειράν μετά την οικογένειαν Kennedy και του νέου Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών και της κας Lyndon Johnson». Η σχετική φωτογραφία είναι σαν μια εικόνα από Επίκαιρα της εποχής.

Και, βέβαια, υπάρχει η «φωνή» της ίδιας σε καταγραφές, όπως το απόσπασμα από όσα είπε σε κυρίες της «Βασιλικής Πρόνοιας», την Κυριακή 8 Μαρτίου 1964, δύο ημέρες μετά τον θάνατο του βασιλιά Παύλου: «Να πάλι είμαστε όλες μαζί, δεν είναι ωραία; Ξέρετε, ο άνδρας μου δεν έφυγε, είναι πάντα μαζί μας. Θα είναι πάντα κοντά μας. Δεν πρέπει να κλαίτε, ούτε εγώ κλαίω. Ο άνδρας μου έφυγε ευχαριστημένος. Ήτο χαρούμενος, είχε πολλή γαλήνη και αυτή τη γαλήνη την έδωσε και σε μένα. Θέλω να την δώσω και σε σας αυτή τη γαλήνη. Την Δευτέρα μού έπιασε το χέρι και μού είπε: Έλα να φύγωμε μαζί, κάπου… σ’ ένα ώμορφο νησί… πολύ μακρυά. Τού είπα: Πού θα πάμε; Λέει: Σ’ ένα νησί που είναι γεμάτο ήλιο και φως… να είναι ησυχία… να είμαστε μόνοι. Δεν είχαμε συχνά ευκαιρία να είμαστε μόνοι όσο το θέλαμε. Του είπα: Ναι, πάμε».

Άγγελος ή διάβολος;

Όπως επισημαίνει ο Κώστας Μ. Σταματόπουλος, η θέση της Φρειδερίκης στη λαϊκή φαντασία έλαβε με τον καιρό «διαστάσεις πολύ μεγαλύτερες και εξαιρετικά ερεβώδεις, επεκτεινόμενες έως και στα άδυτα της προσωπικής της ζωής». Στην εισαγωγή του, γράφει χαρακτηριστικά: «Η βασίλισσα Φρειδερίκη έχει επίλεκτη θέση στην νεοελληνική μυθολογία. Ενσάρκωση του κακού για την μετά το 1967 κακή δημοσιογραφική βιβλιογραφία -ενώ η δαιμονοποίησή της είχε αρχίσει λίγα χρόνια πιο μπροστά-, το πρόσωπό της πέρασε τελικώς παραμορφωμένο στις συνειδήσεις μέσω του επί δεκαετίες αδιάκοπου σφυροκοπήματος της προπαγάνδας, την οποία έπλεκαν από κοινού η κομμουνιστική Αριστερά με την χουντική και κατόπιν με την καραμανλική Δεξιά, εμφανίζοντας την βασίλισσα ως ένα είδος λαομίσητης και αιμοσταγούς Μεσσαλίνας που αδίστακτα ποδηγετούσε πρώτα τον άνδρα της και έπειτα τον γιο της».

Ρωτάω την κ. Μισδραχή-Καπόν ποια είναι η προσωπική της άποψη για την «αμφιλεγόμενη» αυτή βασίλισσα και αν επηρεάστηκε από την ανάγνωση του Ημερολογίου εκείνης. «Οι αναμνήσεις μου για τη βασίλισσα Φρειδερίκη πηγαίνουν πίσω στα παιδικά και νεανικά μου χρόνια», απαντάει, «και στις διηγήσεις των γονέων και των παππούδων μου για εκείνη και τη βασιλική οικογένεια, τις οποίες συμπλήρωναν οι εικόνες σε εφημερίδες και περιοδικά, αλλά και τα Επίκαιρα στους κινηματογράφους. Την περίοδο που οι δραματικές μεταβολές της Ιστορίας οδήγησαν στην εξορία της βασιλικής οικογένειας ήμουν πια φοιτήτρια και, όπως οι περισσότεροι της ηλικίας μου, δεν ασχολούμουν ιδιαίτερα με την πολιτική. Την προσωπικότητα της βασίλισσας και τις μορφές του Ημερολογίου τα αντίκρισα και πάλι όταν προετοιμάζαμε την έκδοση και πλέον, μέσα από μια ώριμη ματιά, τα βλέπω πρωτίστως ως αναπόσπαστα τμήματα της σύγχρονής μας Ιστορίας, που θα πρέπει να τα προσεγγίζουμε χωρίς ιδεοληψίες».

Κατά τη γνώμη της, ένα βιβλίο που αφορά πρόσωπα και θεσμούς της πρόσφατής μας Ιστορίας είναι φυσικό να προκαλέσει αντιδράσεις. «Σε κάθε περίπτωση», τονίζει, «καλωσορίζουμε τις διαφορετικές απόψεις, καθώς θεωρούμε ότι θα συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση και μελέτη της βασίλισσας Φρειδερίκης και της εποχής της. Ανάλογη αίσθηση και αντιδράσεις είχε προκαλέσει πριν από λίγα χρόνια και η έκδοσή μας Τα Δύο Bήτα, της Αθηνάς Κακούρη, με θέμα τον Εθνικό Διχασμό, η οποία πιστεύω ότι παρακίνησε ειδικούς και μη να ασχοληθούν πιο έντονα με τους πρωταγωνιστές και τα γεγονότα της περιόδου. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ακόμα και αρχαιολογικά βιβλία, που αφορούν γεγονότα, πρόσωπα και μνημεία του μακρινού παρελθόντος, ομοίως μπορούν να προκαλέσουν ζωηρές συζητήσεις μεταξύ ειδικών, αλλά και του αναγνωστικού κοινού».

* Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο των εκδόσεων Καπόν